RUTGER BREGMAN - DE MEESTE MENSEN DEUGEN

Een nieuwe geschiedenis van de mens

 

J. de Ruiter

2020

 

In dit boek gaat de historicus Bregman in op een aantal opvattingen over het mensbeeld die in de sociale wetenschappen bestaan. Bregman probeert aan te tonen dat veel gangbare opvattingen niet kloppen. Zijn betoog lijkt voor de lezer vaak best overtuigend, maar helaas zijn de meeste lezers niet voldoende ingevoerd in de sociale wetenschappen om zijn conclusies goed te kunnen beoordelen. Dat neemt niet weg dat zijn conclusies zeer interessant zijn om kennis van te nemen. Zijn directe schrijfstijl zorgt daarbij voor een boeiende leeservaring. De lezer zal ook merken dat Bregman geïnspireerd is door de auteur Harari.

In dit stukje wordt een overzicht gegeven van de opvattingen over het mensbeeld die door Bregman onder de loep worden gelegd.

 

Nomaden / jager-verzamelaars

Waarom heeft homo sapiens soortgenoten overleefd?

Hiervoor worden door auteurs meerdere verklaringen gegeven. Bijv. dat homo sapiens het won van anderen (zoals de neanderthalers) in de strijd om de schaarse voedselbronnen. Dit vanwege de voorsprong in intelligentie, cognitieve vaardigheden en/of sociale vaardigheden. Bregman stelt dat het vooral de sociale vaardigheden van homo sapiens waren.

Belangrijk voor jager-verzamelaars: gelijkheid, overleg en consensus, kennis en vaardigheden, charisma, bescheidenheid, vriendschappen, vrijgevigheid, gezamenlijke opvoeding.

En: een hekel aan arrogante leiders.

Nomadengroepen waren niet uit op oorlogen, maar meer op uitbreiding van hun netwerken.

Voor oorlogen in de oertijd zijn geen bewijzen. Moord was voor veel nomaden iets ongekends.

Bregman stelt in feite dat de mens van nature deugt.

 

Agrarische revolutie

De agrarische revolutie betekende dat er een eind aan het nomadenbestaan kwam en dat men zich meer en meer ging vestigen in vaste woonplaatsen met landbouw en veehouderij als middelen van bestaan. De gevolgen: ontstaan van bezit, noodzaak van bescherming en verdediging van eigendom, groei en schaalvergroting, ontstaan van steden en staten, opkomst van geld, schrift, rechtspraak. Een belangrijk effect: de opkomst van machthebbers, de noodzaak van verdediging van macht en het kunnen beschikken over de nodige instrumenten van onderdrukking.

Voor de agrarische revolutie waren leiders charismatische personen. Na de agrarische revolutie ontstond een enorme schaalvergroting en kregen leiders een enorme macht plus de nodige machtsmiddelen

De stelling van Bregman is dat deze revolutie ertoe geleid heeft dat de mensen zijn gaan denken dat de andere mens niet op voorhand te vertrouwen is en dat je rekening moet houden met kwade bedoelingen.

 

Waarom geloven we in het slechte van de mens?

Door het nieuws. Het nieuws gaat vaak over de negatieve zaken omdat die juist aandacht trekken. Sensationele zaken trekken de aandacht en dan vooral de negatieve en bedreigende berichten. De zgn. negativity bias. Onze vroege voorouders konden beter honderd keer te bang zijn dan één keer te weinig.

Plus de availability bias. Negatieve berichten komen vaker voor dan positieve berichten.

Ons leven is eigenlijk best saai en dan trekken negatieve berichten eerder aandacht.

 

Tegenvoorbeelden

Anders dan veel mensen denken brengt een noodsituatie niet het slechtste in mensen naar boven en neemt bij rampen de veerkracht van de bevolking juist toe.

Duidelijke voorbeelden:

De Blitzkrieg van Hitler-Duitsland tegen Engeland.

De talrijke zware bombardementen op Hitler-Duitsland.

De bombardementen van Amerika op Vietnam.

De Katrina-ramp in New Orleans.

 

De vernistheorie (de beschaving is slechts een dun laagje dat wegvalt bij rampen) is niet waar. Integendeel: bij rampen komt juist het beste in mensen naar boven.

 

De ongewenste effecten van ons negatieve geloof

Pygmalion-effect:

Als de verwachtingen hoger zijn, dan zijn de prestaties ook beter. De andere kant van de medaille is echter dat bij lagere verwachtigen de prestaties juist slechter zijn.

Deze effecten doen denken aan resp. het placebo-effect en het nocebo-effect.

De verwachtingen leiden tot gedragingen die opgemerkt worden. Onze verwachtingen stralen we op diverse manieren uit. Wat we geloven, wordt daardoor soms ook waar. Wat we aannemen in elkaar, is vaak ook wat we oproepen.

Reality-tv gaat vaak uit van een negatief mensbeeld.

 

Voorbeelden van positieve effecten

1.

Venezuela: gemeente Torres.

Democratie hervonden door veel veranwoordelijkheden (zoals begrotingen) bij de mensen zelf te leggen.

Meer voorbeelden in Brazilië: Porto Alegre.

2016: al meer dan 1500 steden hebben een vorm van participatief budgetteren.

Gevolgen: meer burgerschap, participatie, transparantie en minder corruptie.

2.

Als werknemers behandeld worden alsof ze verantwoordelijk en betrouwbaar zijn, dan zijn ze dat ook vaak. Uitgaan van vertrouwen maakt veel controlemetingen overbodig.

Mensen handelen zeer vaak uit intrinsieke motivatie. Mensen denken echter vaak dat de ander dat niet doet.

3.

Straffen werken in een aantal gevallen negatief. Uitgaan van het goede in de mens kan vaak betere resultaten opleveren. Gewone gevangenissen zijn een slechte voorbereiding op terugkeer in de maatschappij.

Voorbeelden van gevangenissen die het anders aanpakken: de gevangenissen Halden en Bastøy in Noorwegen. Gevolg: een enorme verlaging van de recidive.

4.

De ommezwaai van het Afrikaner Volksfront.

Abraham Constand wist zijn tweelingbroer Constand Viljoen (leider van het Afrikaner Volksfront) over te halen om in overleg te treden met het ANC (de politieke partij van Mandela). Gevolg: Constand Viljoen besloot mee te gaan doen de verkiezingen.

Algemeen geldt: vertrouwen en contact kunnen een sleutelrol spelen, bekend maakt bemind en vreedzaam verzet is vaak beter.

 

De effecten van macht

Niet-arrogante, vriendelijke en empathische mensen kunnen boven komen drijven als leiders, maar ook dan is er een risico dat de eenmaal verkregen macht gaat leiden tot allerlei beschamende vormen van gedrag: acquired sociopathy.

Macht kan maken dat je je verheven voelt boven anderen.

Mensen met macht denken vaak een gewenste taak te hebben.

Omgekeerd: mensen die zich machteloos voelen, zijn vaak veel onzekerder. Dit komt machthebbers dan weer goed uit. Nocebo-effect: als je mensen behandelt alsof ze dom zijn,

dan gaan ze zich ook dom voelen en dat komt machthebbers dan weer goed uit. Zij denken dan dat zij terecht leiding moeten nemen.

Macht maakt kortzichtig. Empathie is vaak niet nodig.

Macht is een soort drug met een lange lijst bijwerkingen.

Machthebbers zullen flinke ondersteunende systemen ontwikkelen om hun macht te verdedigen. Voor onttroning was revolutie eeuwenlang het enige middel.

 

Nog enige punten die Bregman onder de loep neemt

 

1.

Thomas Hobbes, 1588 – 1679, geloofde dat de mens van nature slecht is en dat de beschaving ons kon redden van de dierlijke instincten. Er zijn machten nodig om ons in toom te houden.

Jean-Jacques Rousseau, 1712 – 1787, dacht juist dat de mens van nature goed is en dat de beschaving ons heeft verpest. Juist de vrijheid is nodig.

 

2.

Geweld en afstand.

Empathie voelen we alleen voor mensen die dicht bij ons staan.

Mensen hebben moeite met geweld tegen mensen die te dichtbij komen. In oorlogen vallen de meeste doden door uitschakeling op afstand. Er zijn bewijzen dat militairen moeite hadden met het doden van vijandelijke tegenstanders.

Vergroting van de psychologische afstand maakt geweld gemakkelijker. Afschilderen als kakkerlakken maakt onmenselijk behandelen eenvoudiger.

Drugs kunnen ook helpen om natuurlijke empathie en afkeer van geweld te onderdrukken.

Conditionering – laten wennen aan geweld – werkt ook.

 

3.

Auschwitz.

Als de mens van nature een vriendelijk en sociaal wezen is, hoe zijn dan fenomenen als Auschwitz e.d. te verklaren? Hoe kunnen brave mensen veranderen in monsters? Niet omdat ze slecht zijn, maar omdat ze in een slechte situatie zijn beland. Ze volgen instructies en bevelen op van iemand die ze vertrouwen. Het kwade heeft zich vermomd als het goede.

Eichmann handelde uit overtuiging. Hij dacht dat het goed was. Eichmann dacht dat hij iets groots had neergezet waarvoor hij nog eeuwen zou worden bewonderd.

De bevelen in het nazirijk waren vaak erg vaag en deden een beroep op de creativiteit van de volgelingen. Die wilden in de geest van Hitler werken om zo nog meer in de gratie van Hitler te komen. Het kwaad vermomde zich steeds beter als het goede.

De mens laat zich verleiden door het kwaad dat goed lijkt.

 

4.

Het omstanderseffect.

Soms denken we dat we niets hoeven doen omdat anderen hun verantwoordelijkheid kunnen nemen. Soms zijn we bang om het verkeerde te doen. Als omstanders met elkaar kunnen communiceren, dan leidt dat echter zelfs tot meer i.p.v minder hulp.

De pers is echter gericht op sensatie en dus op gericht op schijnbaar aanwezige tekortkomingen.

 

5.

Waarom vochten de Duitsers in WO II zo fanatiek en lang door? Door kameraadschap. Men nam het op voor elkaar, niet voor de ideologie. Zelfs terroristen moorden niet voor een ideologie, maar voor elkaar.

 

6.

De Verlichting.

Niet meer vertrouwen op empathie, gevoel en geloof, maar op de rede: de kracht van het verstand.

Gevolgen: kapitalisme, democratie, rechtsstaat en bureaucratie.

Een moderne manier van leiders kiezen is democratie.

De wereld is rijker, veiliger en gezonder dan ooit. Het mensbeeld is echter nog steeds pessimistisch.

 

7.

Homo ludens.

Gamen is tegenwoordig belangrijker dan spelen zoals vroeger. Kinderen die zelf spelen in de klassieke zin van het word leren erg veel. In de tijd van jager-verzamelaars had het spelen van kinderen een vanzelfsprekende rol die op talrijke gebieden bijdroeg aan de ontwikkeling van het kind. Met de agrarische revolutie werd spelen echter heel anders dan voorheen en werd de rol beperkter.

 

8.

Broken Windows theorie.

Tijdig repareren, opruimen, schoonmaken e.d. kunnen helpen om ongewenst gedrag te verminderen. Het is een signaal dat de orde wordt gehandhaafd.

Echter: direct reageren met repressief optreden in geval van verstoring van de netheid werkt averechts. Voordat je het weet gaan de quota (zoals het aantal uitgedeelde bekeurigen) een eigen rol spelen en worden ze doel op zich.

Het idee van buurtagent werkt beter.