Zelf bouwen van een alpenhoorn

J. de Ruiter
12 september 2024


Traditionele bouw

De eerste vraag hierbij is of het om traditionele bouw gaat of dat je andere mogelijkheden wilt gebruiken.
De traditionele bouw is gebaseerd op de mogelijkheden die er eeuwen geleden alleen maar waren. Van oudsher werden hoorns gemaakt van dierenhoorns. Voor langere hoorns was alleen hout mogelijk. Een houten stam uitboren is moeilijker voor langere stammen. Dus alpenhoorns waren aanvankelijk aan de korte kant. Daarbij waren minder tonen mogelijk en de hoogste daarvan waren al zo hoog dat ze moeilijker te blazen waren. Een mondstuk (van hout uiteraard) maakt hoge tonen gemakkelijker als de ketel en de boring vrij klein zijn. Gaandeweg slaagde men erin langere alpenhoorns te bouwen, maar ook dan blijven de hoogste tonen moeilijk en juist die wil men niet missen.
Bij hedendaagse traditioneel gebouwde alpenhoorns worden dan nog vaak houten mondstukken met kleine ketel en kleine boring geleverd. Terwijl al lang de volgende regel voor koperblazers bekend is: gemakkelijk hoog blazen gaat altijd ten koste van de kwaliteit van de toon!

Nieuwe mogelijkheden voor de bouw

De onderdelen van een alpenhoorn zijn de buis, de klankbeker en het mondstuk.
De alpenhoorn in F komt het vaakst voor, omdat deze het beste past bij een blaaskapel.
Dit type alpenhoorn heeft een totale lengte van ca. 360 cm.
De buis is dan in het algemeen zo ongeveer 300 cm lang, afhankelijk van hoe lang de klankbeker is.
De vorm moet beslist conisch zijn, waarbij de binnendiameter loopt van ca. 1,5 cm tot zo’n 6 - 8 cm.
Voor een traditioneel gebouwde alpenhoorn moet men dus een lange houten stam conisch uitboren. Op de websites van alpenhoornfabrikanten kan men zien wat hier allemaal aan te pas komt.
Is het nu mogelijk om een holle conische buis van kunststof te maken? Dat zouden we graag willen.
De klankbeker is een sterke verwijding van de buis en ook deze is traditioneel van hout. Voor alpenhoorns is de vorm hiervan overal op websites te zien. Op de websites van alpenhoornfabrikanten is te zien hoe deze gemaakt worden. Dat is voor gewoon handwerk ook best een hele klus. Ook deze willen we dus eigenlijk van kunststof maken.
Voor het mondstuk kunnen we gewoon een mondstuk van een koperblaasinstrument kiezen. Bij voorkeur van een euphonium, tenorhoorn of trombone.
Welke kunststof is nu geschikt voor ons doel?
De elasticiteit van dierenhoorn en hout komt in de buurt van de elasticiteit van de koperlegering van koperblaasinstrumenten en ook van pvc, polyester, epoxy of carbon.
Omdat de buis conisch moet zijn, zijn polyester en epoxy de voor de hand liggende kandidaten.
Epoxy, samen met verharder en glasweefselband, is uitermate geschikt om een stevige holle buis te maken.
Polyester met verharder en glasmat werken minder handig en leveren een wat bobbelige buitenkant van de buis op.
Voor de klankbeker zijn beide keuzes bruikbaar.
Voor de buis en de klankbeker zullen we echter eerst een mal moeten maken waar de kunststofmantel op aangebracht kan worden.
De te maken buis van ca. 300 cm zal tweedelig moeten worden i.v.m. vervoer. Voor de dunste helft van deze buis kunnen we een biljartkeu als mal gebruiken. De krijtpunt eraf, hier een stuk 16 mm elektrabuis opschuiven tot zover als het kan, daarna de totale lengte terugbrengen tot 150 cm.
Hier dan de kunststofmantel op aanbrengen, over een lengte van zeg 140 cm. In gedeeltes, want anders krijg je deze mantel er niet weer van af.
Het eerste deel van de alpenhoornbuis is nu klaar. Het dunne deel eindigt dan dus op een stuk 16mm elektrabuis.
Voor het tweede deel gebruiken we opnieuw de oorspronkelijke biljartkeu, zonder krijtpunt, maar nu ingekort tot 140 cm. Deze moet eerst wel dikker gemaakt worden met te verwijderen materiaal, want de twee buisdelen moeten conisch in elkaars verlengde komen te liggen.
Ook dit tweede deel moet nu weer een kunststofmantel krijgen.
M.b.v. pvc is dan wel een mof te maken om beide delen aan elkaar te kunnen schuiven.
Als later blijkt dat de lange buis wat doorhangt, dan nog een extra kunststofmantel aanbrengen.
Voor de klankbeker kunnen we als volgt een mal maken: maak een pap van papier-maché of van gips en zaagsel. Maak hiervan de vorm van een klankbeker en schuur deze mooi af. Met kunststof is hier dan een mantel omheen te maken. Klaar is dan ook de klankbeker.
Rest nog het maken van een pvc-mof om de buis op de klankbeker te zetten.
Het mondstuk kan op het eindstuk van 16 mm elektrabuis gezet worden.
Als dit allemaal klaar is, dan kan geblazen worden. Met een tuner kunnen nu de tonen gemeten worden.
De lengte zal dan nog niet kloppen. De totale lengte moet ca. 360 cm zijn. Verlengen kan dan eenvoudig m.b.v. 16 mm elektrabuis en een verlengsokje.


Drie uitgevoerde projecten

Jan de Ruiter

Als wiskundige en beoefenaar van blaasmuziek was ik al heel lang geïnteresseerd in de natuurkundige achtergronden van de alpenhoorn. Dat bleek ingewikkelder te zijn dan ik had gedacht en het heeft mij dus een hele tijd gekost om dit allemaal op een rij te krijgen. Op deze site kunt u desgewenst alle theoretische achtergronden vinden. Deze zijn ingewikkelder dan u misschien zou verwachten.
Maar bij mij heeft dit geleid tot de onbedwingbare behoefte om eigenhandig zelf een alpenhoorn te bouwen. En dan volledig van kunststof. Dat is pas omstreeks het jaar 2000 gelukt, omdat alles in mijn vrije tijd moest gebeuren.
Hieronder is de lange weg beschreven die afgelegd is.
Eerst maar de klankbeker. Mijn eerste idee was van draadwerk een soort korf maken en daarna deze te bekleden met kunststof.
Hier ziet u het gemaakte draadwerk:

 


De middelste foto laat het stuk multiplex zien dat in de vorm van de klankbeker is uitgezaagd en gebruikt is om rondingen van ijzerdraad te bevestigen.
Hier een mantel op te maken ging echter moeilijk en leverde een dikke en zware mantel op die onbruikbaar was voor het vervolg, naar later bleek. Wel was het zware gevaarte een geschikte mal op om hier een polyester mantel op te zetten.
Na wat bij plamuren en bijschuren verkreeg ik zo toch een prachtige klankbeker. Eenvoudigweg houtkleur aangebracht m.b.v. witte grondverf plus cetabever lichteiken tuinbeits. Ook nog even een houten steunpootje bevestigd.
Omdat het zo gemakkelijk ging, meteen nog maar een onafgewerkte klankbeker extra gemaakt.
Zie foto.

Toen aan de tweede uitdaging begonnen: het maken van een lange holle conische buis van kunststof.
Eerst maar eens een vlaggenmastfabriek aangeschreven. Kunt u een holle conische mast van polyester met die en die afmetingen maken? Zij bleken dit een vreemd en onbegrijpelijk verzoek te vinden! Toen een bedrijf gevraagd of zij een lange houten conische stok konden maken met die en die afmetingen. Dat kon, maar de kosten vond ik wel hoog.
Toen suggereerde een collega mij of ik misschien een surfplankmast zou kunnen gebruiken. Bij een inbrengwinkel toen een oude surfplankmast voor 5 euro gekocht. Lengte: meer dan 5 m. Materiaal: carbon. Wanddikte: ca. 0,5 cm. Vorm: meer dan cylindrisch, maar niet voldoende conisch. Dikte: de top was nog veel te dik voor mijn doel. Toen een gok genomen: een aantal evenlange stukken afgezaagd en deze om en om telescopisch in elkaar gestoken. Resultaat: een buis van ca. 2 m, die voldoende in dikte toenam, met kleine verspringingen in de dikte. Met een deel van een telescopische vishengel de buis op voldoende lengte gebracht.
Gekozen voor een alpenhoorn in E, want zo’n hoorn zou nog robuuster klinken. De totale lengte moet dan ca. 390 cm zijn.
Zou dit nu kunnen werken? Het materiaal is carbon, dus optimaler kan bijna niet.

De klankbeker nu op de buis gezet. De benodige moffen van pvc had ik al klaar. Mondstuk erop (een van mijn baritonmondstukken) en nu blazen. Het resultaat was prachtig: een volle, mooie en robuuste klank. Mooier had ik me niet kunnen voorstellen. En niet een te zware alpenhoorn.
Waarom zo’n mooie klank? Mede omdat het materiaal carbon is. Maar de buisvorm is toch niet zuiver conisch, dus de beoogde tonen kloppen misschien niet. Hier speelt echter het volgende een rol: in een enkele publicatie had ik gezien dat niet de hele alpenhoornbuis conisch hoeft te zijn, maar dat 1/3e deel volstaat (aan de dikke kant van de buis natuurlijk). Het dikke deel van mijn buis is ook niet zuiver conisch, maar deze afwijkingen maken kennelijk geen verschil. En tot slot, het stuk vishengel gaat vloeiend over in het dikke deel.
Conclusie dus: een mooi en verrassend resultaat, maar wel na een lange weg!
Later de buis nog bekleed met wikkelband van bamboe, wat zeer fraai lijkt, maar voor de constructie en de klank niet relevant is.
In een later stadium ook nog een bijpassend verlengstukje gemaakt zodat het een alpenhoorn in Es is.

Nog weer later gemotiveerd geraakt om nu ook nog de bekende alpenhoorn in F te bouwen en dan met een zelf te maken polyester buis, maar dan nu zuiver conisch.
Het idee was: een biljartkeu gebruiken als mal voor het 1e deel van de conische buis, hier een polyester mantel omheen maken, deze dikker maken met tape of iets dergelijks, zodat deze weer als mal kan dienen voor het 2e deel van de conische buis.
Hieronder foto’s van deze klus.

Dit ging allemaal zonder al te veel problemen.

Uiteindelijk had ik nu dus 3 alpenhoorns:  een E-hoorn, een Es-hoorn (E-hoorn met verlengstukje) en een F-hoorn. met een gemeenschappelijke klankbeker.
Zie foto:

Enige jaren geleden heb ik deze alpenhoorns verkocht aan Marco Harteveld.

 

Joop Lemmink & Wim Hilbers

Een aantal jaren geleden vertelden Joop Lemmink en Wim Hilbers mij dat zij van plan waren een alpenhoorn van hout te bouwen. Er is heel wat telefonisch contact over en weer geweest. Zij waren buitengewoon gemotiveerd om zo’n project uit te voeren en uiteindelijk zijn ze daar ook heel goed in geslaagd. Resultaat: twee geljke alpenhoorns in F. Samen treden ze nu ook met enige regelmaat op.
Hier een foto:

 

Joop Lemmink & Jan de Ruiter

Enige tijd geleden ontstond bij Joop Lemmink de motivatie om nu nog eens een alpenhoorn in F te bouwen en dan ook volledig van kunststof. Als het hem zou lukken om een goede conische buis te maken, dan wilde ik de klankbeker wel leveren die ik nog had. We hebben allebei de nodige ideeën gehad voor de bouw van zo’n buis. Die waren niet allemaal even goed. Maar dank zij het niet aflatende doorzettingsvermogen van Joop lukte deze buis uiteindelijk wel.
Hieronder ziet u foto’s van belangrijke tussenstadia van de bouw:

1e deel van de conische buis: een biljartkeu als mal en dan een mantel er omheen van epoxy en glasweefselband.
2e deel van de conische buis: een conische houten stok (1e foto) en dan ook weer bekleed met expoxy en glasweefselband (2e foto).
3e foto: beide delen van de conische buis.

De conische stok had iemand voor hem gemaakt m.b.v. een draaibank.
De mantels van epoxy + glasweefselband waren veel betere oplossingen dan mijn mantels van polyester + glasweefselmat. Het opbrengen gaat veel handiger en de mantels zijn veel gladder (zonder bobbeltjes). Maar ook dunner, zodat meer lagen nodig zijn.
Hieronder een foto direct nadat de alpenhoorn gereed was om te bazen.
Verdere afwerking volgt nog.

 

Conclusies

Hier onze aanbevelingen voor het zelf bouwen van een alpenhoorn van kunststof:

  1. Gebruik voor het 1e deel van de buis een biljartkeu als mal.
  2. Gebruik voor het 2e deel van de buis ook een biljartkeu die eerst op de een of andere manier op de juiste dikte is gebracht.
  3. Breng mantels aan m.b.v. epoxy + glasweefselband.
  4. Maak voor de klankbeker een mal van gipspap met zaagsel.
  5. Bekleed deze ook met kunststof.
  6. Maak de benodigde moffen van pvc.
  7. Zorg dat het dunne uiteinde van de buis bestaat uit 16 mm elektrabuis.
  8. Gebruik het mondstuk van een koperblaasinstrument.
  9. Afwerking: met bamboe wikkelband of met verf.

Voor vragen gebruik onderstaand mailadres: jderuiter08@gmail.com